EBRU
Prof.M.Uğur Derman
Kağıt bezeme sanatlarının en mühimlerinden biri olan ebruculuğun hangi tarihten beri bilindiğini kesinlikle söylemek, bugün için imkansızdır; böyle bir belgeden mahrumuz. Gerçi çok eski tarihli kitap ciltlerinde bile yan kağıdı (kapak ile kitabı birbirine bağlayan kağıt) olarak ebru'yu görmekteyiz. Ancak bu eserlerin yazıldıkları tarih bilinse bile, bizim için ebru'ya dair bir belge sayılamaz. Çünkü böyle eski yazmalar, yüzyıllar boyu hiç değilse birkaç defa tamir görüp yenilenmiştir. Bu ebru kağıtlarının da o tamir sırasında konulmuş olması muhtemeldir; yani kitabın tarihinden çok sonraya ait olacağı akla gelir. Üzerinde yazıldığı tarih kayıtlı olmak şartıyla bir hat örneği ihtiva eden ebru kağıtları, zamanı göstermek bakımından bir vesika hükmündedir. Görebildiklerimiz içinde tarihi olan en eski ebru kağıdı, 962 H. (1554) yılına ait bir Malik-i Deylemî yazısıdır. Ebru'nun başlangıç tarihini bulmak için hiç değilse 15. Asıra kadar inilebilir.
Niçin Türk Ebruculuğu
Ebru kağıdının batıdaki ismi Türk Kağıdı veya Türk Mermer Kağıdıdır. Avrupa'da ebru üzerine yapılan neşriyatı da içine alan "Buntpaper" (alacalı kağıt) isimli eserin girişinde, ebru'nun Türkistan'dan çıkmış olduğu belirtiliyor. Bizdeki ebru sanatkârları arasında söylene gelen rivayet de, ebruculuğun gerçekten Buhara'da başladığı şeklindedir. Ebru sonra Büyük İpekyolu ile İran üzerinden Türkiye'ye Ebri ismini alarak gelir.
Ebru Ne Demektir?
Ebru kağıdı üstünde buluta benzeyen renk kümeleri meydana
Ebru: [(Aslı: Farsça Ebri = bulut renginde ve daha doğrusu, Çağatayca Ebre = Roba (elbise) yüzü kürk kabı]. Hare gibi dalgalı ve damarlı (kumaş kağıt v.s.) = (isim) Cüz ve defter kağıdı yapmak için kullanılan renkli kağıt.
Ebru kelimesinin asıl olarak Ab-ru'dan geldiğini, bunun ise Fars dili kaidesine göre izafet terkibi manası ile yüz suyu demek olmayıp, tavsifi terkip karşılığı su yüzü manası taşıdığını, çünkü bu sanatın su üstünde icra edildiğini söyleyenler de vardır. Kağıt üzerinde mermerdekine benzer damarlar görüldüğü için, Avrupalılar ebru kağıdına mermer kağıdı ( = papier marbre, marmor papierimarbled paper....) demeyi tercih etmişlerdir. Arap aleminde ise varaku'l-mücezza ( = damarlı kağıt) olarak tanınmıştır.
Kullanılan Alet ve Malzemeler
Boyalar
Eskiden beri ebruculukta toprak boya dediğimiz tabiattaki renkli kaya ve topraklardan elde edilen- madeni boyalarla, nebati asıllı bazı suda erimez boyalar kullanılmıştır. Zamanımızda bazı öğretim müesseselerinde ebru adıyla gösterilen ve yağlı boyanın su üstüne serpilmesiyle ortaya çıkan şekillerin hakiki ebruculuk ile bir ilgisi olamaz, ancak onun karikatürü sayılabilir. Ebruculukta kullanılacak boyalar hiçbir suretle suda erimemeli ve yağ ihtiva etmemelidir. Çünkü bu yağ ebruyu bozar. Bu suda erimeyen boyaların ebruda kullanabilmesi için ince ezilmeleri ve en küçük zerrelerine kadar ayrılmaları lazımdır. Düzgün bir mermer üzerine ezilmek maksadıyla konulan bu boyalar, sulu vasatta dest-i seng ( = el taşı) denilen hususi şekilli bir mermer ağırlık yardımıyla ve sabırla ağır ağır ezilirler. Boyaların incelme işi bittikten sonra, ana kap denilen kaplara her bir renk ayrı ayrı konur. Suda erimedikleri için boyalar zamanla dibe çökerler.
Kitre
Üstüne boya serpilecek suya yapışkan bir koyuluk vermek için en ziyade kitre zamkı kullanılır. Kitre Anadolu'da yetişen muhtelif Geven (Astragalus) çeşitlerinin gövdelerinden sızıp havada katılaşan, beyaz yahut krem renkli plaka veya şeritler halinde bulunan yapışma kaabiliyeti az bir zamk cinsidir; eczacılıkta, kozmetikte ve dokuma sanayiinde kullanma sahası geniştir.
Sığır Ödü
Kitreli suyun üzerindeki boyaların çökmeden yayılmasını temin için, yüzeyde gerilim sağlayan safra asitleri ihtiva eden sığır ödü kullanılır. Bozulmasına engel olmak üzere öd suyu önceden kaynatılır ve bu şekilde saklanır. Ebrunun içinde yapılacağı tekne de çidene (budaksıçam) tahtasından veya çinkodan yahut galvanizden hazırlanır. Tahta kullanılırsa su kaçırmaması için zift kaplanması icap eder. Dikdörtgen şeklindeki teknenin derinliği de 6 cm. kadar olup, eni ve boyu kullanılacak kağıdın tabaka boylarına göre tayin edilir.
Ebrunun Yapılması
Ebru Çeşitleri
Ebruya Tarz-ı Kadîm (eski tarz) Battal Ebrusu denir; bu bilinen en eski şekildir ve Mustafa Düzgünman'ın ifadesiyle, "ebrunun ilk mektebi"dir. Diğerlerinin aksine, Tarz-ı Kadîm battal ebrusunda boyalar serpildikten sonra el ile bir müdahalede bulunulmaz, öylece bırakılır. Battalda olduğu gibi boyalar serpildikten sonra, bir iğne veya tek bir at kuyruğu kılı teknenin içinde ileri geri, sağa sola keskin hareketlerle yürütülürse, buna tarama ebrusu veya gelgit ebrusu adı verilir. Bu hareketler düzensiz ve dairesel olursa şal örneği denir. İğne vasıtası ile kenarlardan merkeze doğru helezonik şekiller çizilirse, bu da bülbül yuvası ismiyle anılır. Desen itibariyle bir mermer cinsi olan somakiye benzeyen damarlı ebrular da somaki ebrusu diye adlandırılır.
Ebrunun Kağıda Geçirilmesi
Teknedeki kitreli suyun yüzünde hasıl olan bu renk cümbüşünün seyrine doyum olmaz. Lakin, su üstündeki nakışlar kalıcı değildir. Hatta bu manaya gelen nakş-ı berab tabiri de "devam etmeyen, çabuk yok olan şeyler" hakkında kullanılır. Şimdi bu güzelliğin ebru teknesi üzerine nasıl geçirildiğini görelim: Kağıt teknenin sağından veya solundan yavaş yavaş suyun üzerine yatırılmaya başlanır ve böylece su ile kağıdın arasında hava kalması önlenmiş olur. Cilalı kağıt pek kullanılmayıp, emme özelliği bulunan mat kağıtlar tercih edilir. Kağıt ile su arasında hava kabarcığı kaldı ise, o kısım suya yanaşamaz ve dolayısıyla karşısındaki boyayı almaz. Kullanılan kağıdın renginde bir leke gibi görünen bu boşluğu önlemek için, bir iğne yardımıyla kağıdın o kısmı delinip havası alınır. Kağıt kapatıldıktan en geç 15 saniye sonra kitreli suyun yüzündeki nakışlar kağıda geçmiş olur. Ebruyu yapandan tarafa olan köşelerden tutulup kaldırılan kağıt, öne doğru çekilir. Eğer kağıt teknenin kenarına sürtülerek çıkarılırsa, kitrenin fazlası teknede kalmış olur. Kağıtlar uzun çıtalar üstünde kurumaya terkedilir. Mustafa Düzgünman ise yanyana getirilmiş birkaç çıtanın üstüne yatırarak kurutmayı tercih etmiştir. Ebru kağıtları kuruduktan sonra, mühre denilen iki kollu el presi yardımıyla düzeltilip parlatılır. Buna ebru'nun mührelenmesi denir. Ebru yapılmadığı zaman, kitrenin kaymak bağlamaması için teknenin üstü bir kağıtla suya değecek şekilde örtülür. Teknede yapılan nakışlar ancak bir tek kağıda geçirebilir, bir ikinci kağıda almak mümkün değildir. Ebru asla kopya edilemeyecek bir sanat eseri olma vasfını taşır. Bir tekneden 600'e kadar ebru yapılabildiği tecrübeyle sabittir.
Yazılı Ebru
Önceden kağıt üstünde Arap zamkı mahlülü ile bir yazı yazılıp kurutulduktan sonra bu, ebru teknesine kapatılırsa zamklı kısımlar ebruyu kabul etmez ve kağıt, tekneden üstü yazılı olarak çıkar. Yine Hattat Okyay'ın buluşu olan bu tarza yazılı ebru denilmektedir, yazılı kısım kağıdın tabii renginde kalır. Necmeddin Okyay yazılı ebruyu nasıl yaptığını şöyle anlatır; "Önceleri yazıyı ayrı bir kağıda yazar, nevregen denilen oyma bıçağı ile oyarak çıkartıp sonra bunu ebru yapacağım kağıda Arapzamkı mahlülü ile yapıştırırdım. Teknenin içinde bu kısımlar ıslanarak ayrılır ve onların yapıştırıldıkları yerler ebruyu almazdı. Ancak bu iş çok zahmetli ve zaman alıcı olurdu. Bir gün oyup yapıştırdığım yazıların etrafından taşan zamkların altında kalan yerlerinde ebruyu almadığına dikkat ettim. Bunun üzerine yazıyı zamk mahlülü ile yazdım. Netice mükemmel olmuştu. Artık düz kağıda yazıları oyarak yapıştırmak külfetinden böylece kurtulmuş oldum."
Ebruda Akkâse
Eski kitap sanatları içinde bir kağıdın yazı yazılacak kısmının ayrı,
Ebruda Eskiden Kullanılan Boyalar
Ebru yaparken sağ elde tutulan boyalı fırçanın, sol işaret parmağına vurulmasıyla kitreli suya serpilen boyalar, önceleri zemin müsait olduğu için, teknede rahatça yayılmak imkanı bulurlar. Sonradan atılanlar ise, ilk atılanlar arasında genişleyebilmek için daha fazla öd ihtiva etmelidirler. Ebruda renk olarak kullanıldığını bildiğimiz maddelere de bir gözatalım:
Sarı : Tabiatta bulunan arsenik sülfür (zırnık)
Mavi : Tabii çivit olan Lahur çividi, Pakistan'ın Lahur Şehri’nden gelir.
Yeşil : Bu ikisinin karışımı; zırnık çok olursa fıstık yeşiline, çivit çok olursa yaprak yeşiline gider.
Lacivert : Bedahşi laciverdi denilen toprak boya.
Siyah : Eski is mürekkepçiliğinde kullanılan is.
Beyaz : İsfidaç (üstübeç) - Bazik kurşunkarbonatın tabiattaki şekli
Kırmızı : Gülbahar -(Demir oksitleri ihtiva eden kırmızıbir toprak)
Vişne Çürüğü : Lök (Asıl ismi Lek olup, hindistan'da nebat yapraklarında şebnem olarak teşekkül eder ve kuruyunca toplanırmış
Tütün Rengi : Çamlıca toprağı
Tarihimizde Ebrucular ve Ebruculuk
Tarihimizde ebru kağıdı yazı (kıta, levha...) ve minyatürlerin etrafına iç ve dış pervaz olarak yapıştırılır, hudutları da altın cetvellerle örtülürdü. Son devirde yazı yerine çiçekli ebru konularak cazip kompozisyonlar da vücuda getirilmiştir. Kullanılan ebrular üzerlerine bazen ezilmiş varak altın serpilerek zerefşanlı ebru, Hatib tarzındaki kıyılarına da altınla tahrir (kontur) çekilerek tahrirli ebru haline getirilirlerdi.
Kitap sanatları ile ilgili eserlerde nedense ebruya dair malumata rastlanmıyor. Diyelim ki ebruculuk o esnada fazla yaygın değildi. Peki Nefeszâde İbrahim Efendi (ölümü:1060 H.-1650)'nin eseri olan ve kısa hattatlar tarihinden sonra ahircilik, kağıt boyamacılığı, mürekkepçilik gibi sanatları büyük bir vukufla ve derinlemesine ele alan Gülzâr-ı Sevab isimli eserde ebrudan niçin bahis yoktur, bilinmez. Bu eseri neşre hazırlayan (1939) Kilisli Rıfat Bilge merhum, İstanbul kütüphanelerinde kitap sanatlarıyla alakalı ne kadar yazma eser gördüyse kitabın sonunda ayrıca listesini vermiştir, onlarda ebruculuğa temas edilmemektedir. 1635 - 40 yıllarında Fransa'da imaline başlanan ebru kağıdının Avrupa'da battal ve bilhassa taraklı cinsleri benimsenmiştir. Tarihimizde ebru sanatını icra ettiği bilinen bazı sanatkârlar şunlardır;
Şebek
Hatib
Hezarfen İbrahim Edhem Efendi
Nafiz Efendi
Aziz Efendi
Necmeddin Okyay
Ebru’nun Felsefesi
Bazı günler, şafak veya gurup vakti ufka bakarsınız; kırmızı, sarı, lacivert ve mavi renklerin en ilâhi tonları ile bulutlardan bir ebrunun daha doğrusu ebrinin şekillendiğini görürsünüz. Yine bazı gecelerde, bulutlu semalar kadar geniş bir ebru teknesine, mehtabın usta fırçasıyla lacivert, mavi ve ışıklı beyazın bütün nüansları serpiştiriverdiğine elbet rastlamışsınızdır. İşte, sanatkâr dedelerimiz, bir anda değişip kaybolan bu semavi güzellikleri yeryüzüne aksettirerek, onların ağaç yeşiline ve toprak rengine olan hasretini giderdikten sonra, bu şahane tabloyu kağıt üstünde de ebedileştirmeyi bilmişlerdir. Bu anlayış içinde sanatkârın benlikten uzaklaşan gönlü, sanki ebru teknesinde şekillenmiş gibidir. Artık o zaman büyümeye başlayan ebru teknesi derya kadar genişler, genişler ve bir kainata döner. Ebrucunun gönlü gibi... Hz. Ali ne güzel buyurmuş :" Sen kendini küçük bir cisim sanırsın, halbuki bütün bir alem sende dürülmüştür.
